કહેવતમાં કાગડો : કાગડા વિશે મજાનો લેખ

6002 Views

આવ રે કાગડા કઢી પીવા, કાગડા વિશે કહેવતો, કાગડા વિશે જાણવા જેવુ, કાગડા વિશે લેખ, કાગડો પક્ષી, કાગડા ક્યા જોવા મળે ?, ચતુર કાગડો, કાગડો અને કોયલ, કાગડા વાળી વાર્તા, કાગડા નો અવાજ, કાગડા વિશે નિબંધ, લઘુપતનક કાગડો, તરસ્યા કાગડાની વાર્તા, કાગડો શું ખાય છે ?, chatur kagdo, crow birds in gujarati, .

કાગડો : કહેવતોમાં અને કાગવાસમાં જ રહ્યોં છે કે શું ?

આવ રે કાગડા કઢી પીવા
મારામાં કાંકરી ખૂંચે છે

ચણ ચણ બગલી ચણાની દાળ
હું પપૈયો તું મગની દાળ
શેરીએ શેરીએ ઝાંખ દીવા
આવ રે કાગડા કઢી પીવા
મારામાં કાંકરી ખૂંચે છે.

ગણ ગણ ગાંઠિયા તેલ તેલ પળી
ઊઠ રે લાલિયા ઝૂંપડી બળી
બળતી હોય તો બળવા દે
ઠરતી હોય તો ઠરવા દે
આવ રે કાગડા કઢી પીવા
મારામાં કાંકરી ખૂંચે છે.

મારા વતન ધ્રાંગધ્રામાં અમારું રહેણાંક પટેલ વાસ નામે એક મોટામાં ડેલામાં હતું જ્યાં મારો જન્મ થયો હતો અને મારુ બચપણ અને યુવાની ( ૧૯૬૬ થી ૧૯૮૯ ) ત્યાં વીતી હતી. લગભગ બે-ત્રણ એકરમાં ફેલાયેલા આ ડેલામાં વચ્ચે એક ૫૦ × ૫૦ ફૂટનો મોટો ઓટલો હતો. રોજ સાંજે ડેલાના છોકરા -છોકરી લેસન પૂરું થાય ત્યારે રમવા ભેગા થતા અને જુદી જુદી રમતોમાં એક રમત ” કાગડો ” નામની રમતાં હતા.

એક નાનું કુંડાળું વાળી બધા બેસતા. જે કાગડો થયો હોય તે ઉલટી દિશાએ મો રાખી ઉભો રહે અને અમે એક પથરાની કાંકરી કોઈને આપીએ. જેની પાસે હોય તે અને બીજા પણ એક ઘૂંટણ ઉભો રાખી તેના પર બે હાથ રાખી અને ઘૂંટણ ફેરવતા જાય અને ઉપરનું જોડકણું બધા એક સાથે ગાતા જાય એટલે કાગડો આવે અને કુંડાળા ફરતા ફરીને શોધે કે કાંકરી કોની પાસે છે! જો તે સાચો પડે તો પેલાએ ઉઠી જવાનું અને કાગડો બેસી જાય.

અહીં મહત્વ કાગડા જેવી બુદ્ધિનું અને નજરનું કે રમનારાઓની વર્તણુક જાણી લેવાનું મહત્વનું હતું. કોઈને કોઈ ભૂલ કરી બેસે અને કાગડાને ખબર પડી જાય કે કાંકરી કોની પાસે છે! કાગડામાં રહેલા આ ગુણને ખીલવવાનો તે પ્રયાસ હશે કદાચ. આ રમત કોણે શોધી હશે કે આવું ભળતું જોડકણું કોણે બનાવ્યું હશે તે એક પ્રશ્ન છે! આજે બાળકોમાં આ રમત વિશે કોઈ ખ્યાલ જ ન હોય તેવું બની શકે છે.

ચકલી, કબૂતર અને કાગડા એ શહેરી વિસ્તારના ખાસ તો ઘરોની આસપાસના પંખીઓ હતા. ડેલાની બહાર વીજળીના થાંભલે હારબંધ બેઠેલા કાગડામાંથી જો કોઈને શોક લાગેને મરી જાય તો બધા દોડીને જોવા જતા! આજે અહીં રાજકોટમાં ખરેખર પંખી સ્વરૂપે કાગડા જોવા મળતા નથી. શ્રાદ્ધપક્ષમાં જ્યારે બાપુ મારા દાદાને શ્રાદ્ધ નાંખતા ત્યારે મોટા અવાજે ” કાઆઆગ વાઆઆસ ..” એમ બોલતા ત્યારે ખરેખર નવાઈ લાગતી પણ ખૂબ કાગડાઓ આવી જતા અને ભોગ ખાતા હતા.

આજે શ્રાદ્ધપક્ષ તો આવે છે પણ તે મુજબ બોલવું કે નાંખવું એવું થતું જોવા મળતું નથી. નળિયાં વાળા ઘર નથી. બોલતા શરમ આવે છે. કાગડા છે નહીં એટલે આવતા નથી. ખાલી થાળી બનાવી બહાર મૂકી દઈએ એટલે શ્રાદ્ધ પૂરું એમ માની લઈએ છીએ.

આમ તો એક પંખી તરીકે કાગડા વિશેની સામાન્ય માહિતી દરેક પાસે હોય જ છે. તેનો રંગ, ખોરાક, કદ, વજન, અવાજ વિગેરે પણ તેનાથી પણ વિશેષ કાગડો લોકજીવનમાં અનેક રીતે મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે કારણ કે તે માનવજીવનની આસપાસ વસવાટ કરતું પંખી છે. અનેક રીતે તે પ્રતીકાત્મક ઓળખ ધરાવે છે. અમારા બાળપણમાં અમે અનેક વાર્તાઓ કે બોધકથાઓમાં કાગડાનું પાત્ર નકારાત્મક રીતે જોયું છે.

કાગડો આનંદી હોય કે ચતુર હોય કે પછી ફુલણજી પણ હોય! ક્યાંક લુચ્ચો હોય કે ક્યાંક સ્વાર્થી પણ હોય! ક્યાંક ટીખળી હોય તો ક્યાંક સંદેશવાહક હોય તો ક્યાંક તે શુકનિયાળ પણ હોય તો ક્યાંક તે ભવિષ્યવેતા પણ હોય છે! ક્યાંક તે કુટુંબચાહક કે મહેનતુ કે પર – સેવાનું પ્રતીક પણ છે! ક્યારેક તે મિત્રનું પાત્ર ભજવે તો ક્યારેક સફાઈ સેવકનું તો ક્યારેક પિતૃનું પણ! તે લોકકથામાં છે તો દોહામાં પણ છે તો શાયરી અને ગઝલ-ગીતોમાં પણ હોય છે.

લોકજીવનમાં કાગડાને સૌથી વધુ મહત્વનું સ્થાન કહેવતો અને રૂઢિપ્રયોગો મારફતે માનવીય ખાસિયતો કે લાક્ષણિકતાઓ દર્શાવવા માટે કરવામાં આવ્યો છે. ભગવદ્દગોમંડલમાં તેની પંખી તરીકેની ઓળખ પહેલા તો તેનો શબ્દાર્થ ” અદેખા માણસ ” તરીકે કર્યો છે. જે વ્યક્તિ અદેખો કે ઇર્ષ્યાળું હોય, મલિન કે નીચ વિચારો કે ઇરાદાઓ વાળો હોય, બહુ જ બોલકો હોય કે પેટમેલો હોય તેને કાગડા સાથે સરખાવવામાં આવ્યો છે. જો કોઈ ખૂબ ચતુર હોય અથવા કોઈના દાવ-પેચમાં જલ્દીથી આવી જાય તેવો ન હોય તો તેને પણ કાગડો કહ્યો છે!

કાગડો : કહેવતો અને રૂઢિપ્રયોગોમાં કાગડો કેવી રીતે સંકળાયો છે ?

(૧) કાગડા ઉડવા – કોઈ સભા કે બેઠકમાં માણસોની પૂરતી હાજરી ન હોવી તેમ

(૨) કાગડા કકળાવવા – સત્યાનાશ જવું તેમ શાપ આપવો

(૩) કાગડાની કોટે કંકોતરી – કોઈ વાત તરત જાહેર કરી દે તેવું; ગામવાતોડિયું

(૪) કાગડાની કોટે દહીંથરુ ( કે રતન કે હીરો ) – અપાત્રને દાન અથવા કોઈ ગરીબ પાસે સારી વસ્તુ હોવી

(૫) કાગડાની ગુદા માંથી ગંગાજળ કાઢવું – ઘણું મુશ્કેલ કામ હોવું/કરવું

(૬) કાગડાની નજરે જોવું – સતર્ક રહેવું કે ચારેકોર નજર રાખી તપાસ કરતા રહેવું

(૭) કાગડાનું બેસવું ને તાડ/ડાળનું પડવું – અચાનક કૈક દૈવયોગે બનવું

(૮) કાગડાનું હસવું ને દેડકા/ઉંદરનો પ્રાણ જાય – બીજાને નુકશાન અને પોતાને લાભ થાય તેમ કરવું

(૯) કાગડાના મોઢે રામ ન હોય – પાપીના મોઢેથી સારો વેણ ન હોય

(૧૦) કાગડાના શાપે ઢોર ન મરે – સ્વાર્થીના શાપથી કંઈ અનિચ્છનીય ન બને.
વધુમાં;

(૧૧) કાગડાને સોળે દહાડે શ્રાદ્ધ – માંગી ખાનારને કાયમ સારું ખાવાનું જ મળે

(૧૨) કાગડાના હાથે કંકોતરી – રોતો જાય ને મૂઆના ખબર દેતો જાય

(૧૩) કાગડાને કાળો રંગવો પડે? – નીચ માણસ નીચ જ હોય

(૧૪) કાગડો કાગડીને ના ધીરે – લુચ્ચો માણસ લુચ્ચાને ઉછીનું ન આપે

(૧૫) કાગડો કોયલને હસે – કોઈ પોતાનો દોષ ન જુએ અને બીજા પર હસે

(૧૬) કાગડો દહીંથરુ લઈ ગયો – છેતરી જવું અથવા સારી વસ્તુ કોઈ અયોગ્યના હાથમાં હોવી

(૧૭) કાશીમાં’ય કાગડા તો કાળા જ હોય – મલિન માણસ કોઈપણ સ્થળે મલિન જ હોય છે

(૧૮) છત્રી કાગડો થઈ જવી – બધું વીંખાઈ / ઊલટું થઈ જવું

(૧૯) કાગનો વાઘ કરવો – નાની વાતને મોટું સ્વરૂપ આપવું

(૨૦) કાગરાશ ભણેલો – વધુ ભણેલા માટેનો વ્યંગ

(૨૧) કાગનું પીંછ કરીને ઉડાડી દેવું – કોઈને હલકો ચિતરવો

(૨૨) કાળના કાગડા ખાઈ ગયો – લાબું જીવન જીવનાર માટે બોલાતો પ્રયોગ

(૨૩) નામ એનો નાશ ને કાગડા પામે વાસ – જન્મ લેનારનું મૃત્યુ છે.

કાગડો, કાગ, કાક, કાગરાજ, કાગરવા અને કાગલો ના વિવિધ નામે ઓળખાતો આ કાગડો માણસના મૃત્યુ પછીનું પિતૃ સ્થાન પણ શોભાવે છે તેવી પણ એક માન્યતા છે. ખાસ કરીને ભાદરવા માસના વદના પંદર દિવસો અને એક અમાસ એમ ગણી સોળ દિવસોનું શ્રાદ્ધપક્ષ બને છે જેમાં રોજ તિથિ અનુસાર મૃતક વ્યક્તિનું શ્રાદ્ધ કરી કાગડાને ભોજન ભોગ આપવાની એક પ્રથા છે.

શ્રાદ્ધ અર્પણ કરતી વખતે જે કાગવાસ શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે છે તે કાગ ( કાગડો ) + વાસ ( રહેઠાણ ) એટલે કાગડા બોલાવવા એમ થાય છે તો બીજો અર્થ કાગ + વાસના ( ઈચ્છા ) એવો પણ કરવામાં આવે છે. આ વિધિ પણ હવે ધીમે ધીમે લુપ્ત થતી જતી હોય એમ લાગે છે. મોટાભાગે શહેરી વિસ્તારોમાં કાગડાઓ જોવા મળતા નથી તેથી તેને માત્ર પ્રતીકાત્મક ગણી ભાવ સમર્પિત કરી લેવાય છે. જો કે કબીરસાહેબે આવી પ્રથાની એક રચનામાં ટીકા કરી છે;

કાગડાને ભવિષ્યવાણી કરનાર તરીકે પણ જોવામાં આવે છે. પશુપંખીની બોલીઓના અભ્યાસ કરનાર-જાણકાર માટે કાગરાશ શબ્દ પ્રયોજવામાં આવે છે. કાગડાનું ઘર આંગણે બેસવું-બોલવું-ઉડવું અને ફરી બેસવાની ક્રિયાને શુકન તરીકે પણ જોવામાં આવે છે તો મહેમાન આવવાની એંધાણી તરીકે પણ લેવામાં આવે છે. અમે નાના હતા ત્યારે ઘરઆંગણે બોલતા કાગડાને મહેમાન આવશે કે કેમ તેની જાણકારી તરીકે એક જોડકણું ગાઈને આનંદ કરતા હતા;

” કાગ તારે સોનાની આંખ કાગ તારે રૂપાની પાંખ
મારે ઘેર મહેમાન આવે તો ઉડીને આઘેરો બેસ..”

ભડલી વાક્યોમાં પણ એક એંધાણ તરીકે કાગબોલીને લેવામાં આવી છે. જે મુજબ;

” રાતે બોલે કાગડા દી’ના બોલે શિયાળ
તો ભડલી એમ કહે, નિશ્ચે પડશે કાળ “

ગીર પંથકના પ્રેમીઓ કુંવર અને રાણા વિશેના દોહાઓ છે કે જે પ્રેમિકા કુંવરને બાપે બીજે પરણાવી દેતા તે કાગડાને સંદેશ પૂછે છે અને આપે પણ છે;

” ક્યાંથી આવ્યો કાગ વનરાવન વીંધ કરે
કે’ને કેડાક માર, કુંવર કયે આરે ઉતરી?
ગર લાગી ગુડા ગળ્યા, પેટે વધ્યા પિયા
કાગા કહેજો કુંવરને, રાણો સાને રિયાં..”

કોઈ પ્રેમિકા-વિરહિણી પત્ની પણ કાગબોલીથી એમ કહે કે શું મારો પ્રિયતમ-પતિ આવશે?

” કગવા દેઉ વધાઈયા, પ્રીતમ મિલવે મુજ;
કાઢી ક્લેજા આપના, ભોજન દઉંગી તુજ..”

કાગડા સંબંધિત કેટલાક અન્ય શબ્દો પણ ભગવદ્દગોમંડલ દર્શાવે છે

(૧) કાગા નીંદર – કાગડા જેવી અર્ધી ઊંઘ

(૨) કાગા મૂંડો – કાગડા જેવો ઢોંગ રચનાર વ્યક્તિ

(૩) કાગવાસી – પશુ પંખીની ભાષા જાણનાર

(૪) કાગીયો – કાગડાને ખવરાવવાનો લાડવો

(૫) કાગડી/કાગણ – કાગડાની નાર

(૬) કાગોલિયા – કાગડાના બચ્ચા

(૭) કાગડોળ – બદશીકલ/કદરૂપુ

(૮) કાગ ડોળીયું – કાગડા જેવા ડોળા વાળું

(૯) કાગા રોળ – ખોટો શોરબકોર

(૧૦) કાગવાણી – કાગડાની વાણી

(૧૧) કાગ દ્રષ્ટિ – ઝીણી નજર

(૧૨) કાગમાળ – કાગડાના માળા જેવું કામચલાઉ કે દમ વગરનું.

કાગડાના તમામ અવગુણો છતાં કેટલાક ગુણો પણ ક્યાંક નોંધાયા છે. કાગડો જીવનભર એક જ સાથી સાથે રહે છે. કાગડો સફાઈનું કામ કરી એક સેવકની ભૂમિકા પણ બજાવે છે. કવિ કાગ બાપુ લખે છે કે પોતાના બાળકોને તો સૌ ઉછેરે પણ કાગડી એક એવી જાત છે કે જે કોયલના ઇંડાને પણ પોતાના સમજી સેવે છે;

” પોત સૌ પોતા તણાં ને પાળે પંખીડા
બચડા બીજાના ( એ તો ) કો’ક જ સેવે કાગડા..”

માણસ અને કાગડો? કવિશ્રી રમેશ પારેખની એક રચના કાગડા વિશેની ખૂબ મોટો સંદેશ આપે છે.

સડકની વચ્ચોવચ્ચ સાવ કાગડો મરી ગયો
ખૂલેખૂલો બન્યો બનાવ કાગડો મરી ગયો

નજરને એની કાળી કાળી ઠેસ વાગતી રહે
જમાવી એ રીતે પડાવ કાગડો મરી ગયો

આ કાગડો મર્યો કે એનું કાગડાપણું મર્યું?
તું એ સિદ્ધ કરી બતાવ, કાગડો મરી ગયો

શું કાગડાના વેશમાંથી કાગડો ઉડી ગયો?
ગમે તે અર્થ ધરાવ, કાગડો મરી ગયો

સદાય મૃતદેહ ચુથી કોને એમાં શોધતો?
લઈ બધા રહસ્યભાવ કાગડો મરી ગયો.

કાગડા અને કાબર વિશેનું એક ગીત છે જેમાં કાગડાના વાયદાઓ વિશે ઉલ્લેખ છે;

ઠાગા થૈયા કરું છું ચાંચુડી ઘડાવું છું
જાવ કાબરબાઈ કાલ હું આવું છું!

છેલ્લે એક શે’ર;

લાખ રાખો શાણપણના કાંકરા
કાગડાના નસીબમાં કુંજા નથી!

મારી એક અછાંદસ રચના;

કાગડો કાગડો કહી મજાક સહુ કરે
કાગડો બની બતાવ! તને ખબર તો પડે!

કાગડો ચૂંથે નરક કહી મજાક સહુ કરે
કાગડો બની કર સેવા! તને ખબર તો પડે!

કાળા રંગે, કર્કશ કહી મજાક સહુ કરે
કાગડો બની બોલ રામ! તને ખબર તો પડે!

કાગડો ચતુર ડોળો કહી મજાક સહુ કરે
કાગડો બની હાર બાજી! તને ખબર તો પડે!

કાગડો કાગડો કહી મજાક સહુ કરે
કાગડો બની જનમ ને! તને ખબર તો પડે

■© ડૉ. રમણિક યાદવ ■
■ તા. ૧૦ મી સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૨ ■
■ મારા ગ્રંથ ” વિરાસતનો વૈભવ – લોકજીવનમાંથી વિસરાતા જતા પ્રતીકો, પ્રસંગો અને પ્રથાઓ ” માંથી.

આ સુંદર લેખો પણ વાંચો 👇

અજબ ગજબનાં પશુ પક્ષીઓ

જુમો ભિસ્તી વાર્તા

સિંહની દોસ્તી

લાખો વણજારો

પોપટ અને કાગડો બાલવાર્તા

એક બગીચામાં જુદા જુદા વૃક્ષો ઉપર જાત જાતના પક્ષીઓ રહે છે. એક ઝાડ પર એક પોપટનું કુટુંબ અને એક કાગડાનું કુટુંબ રહે છે. એમના બચ્ચાંઓ સાથે સાથે જ મોટા થયા છે. તેઓ ત્યાં જ મોટા થઈને યુવાન બની ગયા.

એક દિવસ પોપટે એની માને કહ્યું કે તે નજીકમાં આવેલા જંગલમાં કમાવા જવા માંગે છે. માને ચિંતા તો થઇ પણ એણે પોપટને જંગલમાં જવા રજા આપી અને થોડા દિવસોમાં જ પાછા આવી જવા કહ્યું. www.amarkathao.in

પોપટ જંગલમાં જઈને એક તળાવ કિનારે આંબાના ઝાડ પર રહેવા લાગ્યો. એ ત્યાં મઝાથી બેસતો, ઝુલા ઝુલતો અને કેરીઓ ખાતો. એક દિવસ એણે એના ગામના એક ભરવાડને જોયો એટલે એણે એની માને સંદેશ આપવા વિચાર્યું. એણે ખુબ જ નમ્રતાથી ભરવાડને વિનંતી કરી અને ગાવા લાગ્યો:

“ભાઈ ગાયના ગોવાળ,
ભાઈ ગાયના ગોવાળ,
મારી માને એટલું કહેજે,
મારી માને તેટલું કહેજે,
પોપટ ભૂખ્યો નથી,
પોપટ તરસ્યો નથી,
પોપટ આંબાની ડાળ,
પોપટ સરોવરની પાળ
બેસી લીલા લ્હેર કરે છે”.

ભરવાડે એની ખાતરી આપી કે તે ગામમાં જઈને એની માને એનો સંદેશ આપશે.

પોપટ થોડા દિવસ જંગલમાં રહીને કેરીઓ અને મીઠાં ફળો લઈને ઘરે આવ્યો. તે ગાવા લાગ્યો:

“ઢોલિયા ઢળાવો,
પાથરણાં પથરાવો,
પોપટભાઈ કમાઈને આવ્યા,
પોપટભાઈ કેરીઓ લાવ્યા,
પોપટભાઈ મીઠાં ફળો લઇ આવ્યા”.

એણે એની પાંખો ખોલી અને એમાંથી કેરીઓ અને મીઠાં ફળો બહાર કાઢ્યાં. પોપટભાઈની પ્રગતિ જોઇને ઝાડ પર રહેતાં બીજાં પક્ષીઓ બહુ ખુશ થયાં.

આ જોઇને કાગડાના કુટુંબે પણ કાગડાભાઇને જંગલમાં જઈને કાંઇક કમાઈ લાવવા કહ્યું.

કાગડો આળસુ હતો એટલે એ જંગલમાં નહોતો જવા માંગતો. એની માએ એને પરાણે ધકેલ્યો એટલે એણે રડારડ કરી મૂકી અને દુઃખી થઈને ગયો. એ કાદવ કીચડ વાળી ગંદી જગ્યાએ જઈને બેઠો. એ ગંદકી અને જીવડાં ખાવા લાગ્યો. એણે જયારે એના ગામના ભરવાડને જોયો ત્યારે એની સામે બૂમો પાડીને હુકમ આપતો હોય એમ બોલ્યો:

“એ ગોવાળિયા, એ ગોવાળિયા,
મારી માને જઈને એટલું કહેજે
મારી માને તેટલું કહેજે
કે કાગડો ભૂખ્યો નથી,
કાગડો તરસ્યો નથી,
કાગડો કાદવમાં મઝા કરે,
કાગડો ગંદકીમાં મઝા કરે”.

ભરવાડ કાગડાની ઉદ્ધતાઈ જોઇને ગુસ્સે થઇ ગયો. એણે કાગડાનો સંદેશ લઇ જવાની ના પાડી દીધી.

થોડા દિવસ બાદ કાગડો કાદવ-કીચડ અને ગંદકી લઈને ઘરે આવ્યો. ઘરે આવીને એ બૂમો પાડવા લાગ્યો:

“ઢોલિયા ઢળાવો,
પાથરણાં પથરાવો,
કાગડાભાઇ કમાઈને આવ્યા,
કાગડાભાઇ કાદવ-કીચડ લઇ આવ્યા,
કાગડાભાઇ ગંદકી લઇ આવ્યા”.

ઝાડ પર રહેતાં પક્ષીઓ કાગડા ઉપર ખુબ જ ગુસ્સે થઇ ગયા અને કાગડાને ઝાડ પરથી ભગાડી મુક્યો.

જો આપણે પોપટની જેમ સારા અને નમ્ર બનીએ તો લોકો આપણને પ્રેમ કરશે. પરંતુ જો આપણે કાગડાની જેમ ઉદ્ધત બનીએ તો લોકો આપણને પ્રેમ નહિ કરે.