શરણાઈના સૂર વાર્તા- ચુનીલાલ મડિયા

6808 Views

ચુનિલાલ મડિયાની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓમાં સ્થાન પામતી શરણાઈના સૂર. ગુજરાતી સાહિત્યમાં ચુનીલાલ મડિયાનું અમુલ્ય યોગદાન છે. જેમણે લિલુડી ધરતી, વ્યાજનો વારસ જેવી નવલકથાઓ સાથે ટુંકી વાર્તાઓ, નાટકો અને કવિતાઓ આપી છે. – ખીજડીયે ટેકરે 👈 વાંચો.

શરણાઈના સૂર – ચુનીલાલ મડિયાની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓ

(જેણે પોષ્ટઓફિસ વાર્તા વાંચી હશે, તેને ખુબ જ પસંદ આવે તેવી લાગણીસભર વાર્તા )

-માંડવો વધાવાઈ ગયો. ગોતરીજ પાસે પગેલાગણુ પતી ગયું. ઘરને ટોડલે વરઘોડિયાએ કંકુના થાપા પાડી લીધા . જાનને શીખ દેવાઈ ગઈ . ધર્માદાનાં લાગાંલેતરી ચૂકવાઈ ગયાં , વેવાઈઓએ એક – બીજાને વહાલપૂર્વક ભેટી લીધા .
-રામણદીવડો પેટવાઈ ગયો. વરકન્યા માફાળા ગાડામાં ગોઠવાઈ ગયાં . સામેથી આવતી પણિયારીના શુભ શુકન સાંપડી ગયા
-અને ગાડાનું પૈડું સીંચાઈ ગયું .
-અને ડોસા રમઝુ મીરે શરણાઈના સૂર છેડ્યો. ઢોલીએ ઢોલ પર દાંડી પાડી. સુહાગણોએ ગીત ઉપાડ્યું અને ગવરીની જાન ઉઘલી ગઈ .

ગામડાગામની એ સાવ સાંકડી શેરીમાં કોઈના ઘરની પછીત કોઈ કોઈના કરા સાથે ધકો અફડાવતું ગાડું માંડમાંડ કરીને શેરી સોંસરવું નીકળ્યું ત્યાં તો મીરની શરણાઈ સાંભળીને આજુબાજુનાં બૈરાંઓ વરરાજાને જોવા એકઠાં થઈ ગયાં હતાં . લાજના લાંબા ઘૂમટામાંથી જોઈ શકાય એટલું ઝીણી નજરે જોઈને તેઓ કહેતાં હતાં :

“આ ભૂધર મેરાઈનો જમાઈ – “

“ ગવરીનો વર હાથમાં તલવાર લઈને કેવો બેઠો છે ? ”

નાકા ઉપર નિયમ મુજબ મેઘો ઢોલી દાદ લેવા આડો ફરીને ફરીને ઊભો હતો . રમઝુએ પણ શ્વાસ ઘૂંટીને શરણાઈ દબાવી . કન્યાપક્ષની સ્ત્રીઓએ ગીત ઉપાડ્યું .

 “ આ દશ આ દશ પીપળો ...
 ....  આ દશ દાદાનાં ખેતર ... ”

વરપક્ષની જાનડીએ સામું ગીત માંડ્યું ..

   "ખોલો ગવરીબાઈ ઘુંઘટો , 
           જુઓ સાસરિયાનાં રૂપ ...
    એક રાણો ને બીજો રાજિયો, 
           ત્રીજો દલીનો દીવાન. ”

ગીતોના સૂર વધારે વેધક હતા કે શરણાઈના , એ નક્કી કરવું શ્રોતાઓ માટે મુશ્કેલ બની રહ્યું . મીરે શરણાઈની એવી તો રમઝટ જમાવી હતી કે વરના બાપ પણ એના રસાસ્વાદમાં દાદ આપવાનું વીસરી ગયા . પરિણામે ગીતો અને ઢોલ શરણાઈનો સારી વાર સુધી તાસીરો જ બોલી રહ્યો . આખરે જ્યારે વરના બાપનો હાથ કોથળીમાં ગયો ને રમઝુના હાથમાં પાવલી પડી ત્યારે એણે પીઠ ફેરવી ને જાન આગળ ચાલી . –અમર_કથાઓ–

રમઝુની શરણાઈએ આખી બજારને જગાડી દીધી હતી . કામઢા વેપારીઓ હજાર કામ પડતાં મેલીને ઊઘલતી જાનને અવલોકવા દુકાનોને ઉંબરે આવી ઊભા . આખું સરઘસ અત્યારે જાજવલ્યમાન રંગો વડે સોહાતું હતું . મોખરે રમઝુના માથા પર લાલ મધરાસી ફેંટાના લીરા ઊડતા હતા . મેઘા ઢોલીએ લીલા રંગનું માથાબાંધણું બાંધેલું . જાનૈયાઓને વેવાઈવાળાઓ તરફથી કંકુના થાપા મારવામાં આવેલા તેથી એ આખો સમૂહ લાલભડક લાગતો હતો . હીરભરતનાં ઝૂલ ને શિંગડીઓ વડે શણગારેલા બળદ તો સાવ જુદા જ તરી આવતા હતા . ગાડામાં બેઠેલા વરરાજાનો જરિયન જામો , એમના હાથમાંની તલવારનું રંગીન મિયાન તેમ જ કન્યાનું પચરંગી પટોળું એક વિશિષ્ટ રંગસૃષ્ટિ રચી જતાં હતાં . એમની પાછળ વિદાયગીતો ગાતી સુહાગણોનાં અવનવાં પટકૂળોમાં તો રંગમેળો જ જોવા મળતો હતો !

આડે દિવસે ઊંડઊડ લાગતી બજારમાં રમઝુ મીરની શરણાઈએ નવી જ દુનિયા રચી કાઢી હતી . એના સૂરની મોહિની એવી હતી કે સાંભળનારને એ મસ્ત બનાવી મૂકે . એની અસર કાન વાટે સીધી હૃદય પર ચોટ મારે ને એ પરિતોષનો નશો સીધો મગજમાં પહોંચે . પ્રાકૃતજનોને આ શરણાઈની સૂરાવલિ સમજાય કે ન સમજાય , પણ મંત્રમુગ્ધ બનીને એ ડોલી ઊઠે તો ખરાં જ .

ભરબજારે ચોગાનમાં ઊભીને રમઝુએ અડાણો ઉપાડ્યો હતો . એ ઉન્માદભરી તરજનું બંધારણ ભાગ્યે જ કોઈ લોકો સમજતાં , છતાં એમાં રહેલો આનંદ અને ઉછરંગ , તોફાન અને મસ્તી સૌ શ્રોતાઓ માણી રહ્યા . એમની આંખ સામે તો , વાતવાતમાં છણકા કરતી , આંખમાંથી અગનતણખા વેરતી , ખોટેખોટાં રૂસણાં લેતી , વળી પાછી પતિના પ્રેમોપચારે રીઝી જતી , અજબ નટખટ ને નખરાળી નવોઢા રમી રહી હતી . અભણ રમઝુ ડોસા પાસે શબ્દો ન હતા , કેવળ સૂર હતા અને એ સૂર વડે જ આવી સૃષ્ટિ ખડી કરી જતો હતો . નમતે બપોરે ઊભી બજારે સાવ શુષ્ક વાતાવરણમાં પણ સાસરિયે સોંઢતી પતિમિલનોત્સુક પરિણીતાનું કલ્પનાચિત્ર શ્રોતાઓની આંખ સામે તરી રહ્યું . એ આ મેલાઘેલા માણસે સાધ્ય કરેલી સૂરશક્તિની જ બલિહારી હતી .

હરઘડીએ વધારે ને વધારે ચૂંટાતા જતા અડાણાના સૂરમાં શ્રોતાઓ કરતાંય વધારે તો રમઝુ મીર પોતે રમમાણ લાગતો હતો . આંખ મીંચીને ગલોફાં ફુલાવી – ફુલાવીને એ શરણાઈમાં શ્વાસ રેડતો જતો હતો અને એ નિર્જીવ વાદ્યને જીવંત બનાવતો જતો હતો . ગામ આખું લાંબા અનુભવને પરિણામે જાણતું થઈ ગયેલું કે રમઝુ એક વાર એની શરણાઈમાં ફૂંક મારે પછી એને સ્થળ કે સમયનું ભાન ન રહે . માત્ર પરગામથી ગગો પરણાવવા આવેલા તળશી વેવાઈને આ વાતની જાણ નહોતી ; તેથી તેઓ મીરને દાદના પૈસાની લાલચુ ગણીને પાવલું ફેંકી રહ્યા પછી આગળ વધવાની ઉતાવળ કરી રહ્યા હતા .

તળશી વેવાઈને સૂરજ આથમતાં પહેલાં પોતાને ગામ સણોસરે પહોંચી જવાની ઉતાવળ હતી . તેથી શરણાઈવાળાને આદેશ આપી રહ્યા હતા :

“ હાલો , મીર હાલો , ઝટ વહેતા થાવ . ”

પણ અડાણાના સૂરમાં ગળાડૂબ શેલારા લેતા રમઝુને આવા આદેશ સાંભળવાની નવરાશ જ ક્યાં હતી ? મીર એની શરણાઈમાં સમય બગાડતો જતો હતો ને તળશી વેવાઈને મનમાં ચટપટી ચાલતી હતી : આ ગતિએ રૂપિયે ગજને હિસાબે આગળ હાલશું તો સણોસરે પૂગતાં સાંજ પડી જશે ને અંધારે સામૈયાં કરવામાં હોરાજીની કિસનલાઈટ મંગાવવી પડશે . મોંઘીદાટ બત્તીનાં બિલ ભરવાને બદલે વેવાઈએ આ મુફલિસ મીરને જ પાવલું વધારે દાદ આપીને આગળ વધવા પ્રેર્યો પણ શરણાઈના સૂરમાં ડાબેથી જમણે ડોલી રહેલા રમઝુને દાદ પેટે ફેંકાતા પૈસા ગણવાની જ ક્યાં નવરાશ હતી ?

મેઘા ઢોલીએ ધૂળમાંથી સિક્કા વીણી લીધા અને રમઝુને કહ્યું કે , “ હાલો , મીર , હવે હાંઉ કરો હાઉ ! ” પણ આવી સૂચના એ કાને ધરે એમ ક્યાં હતો ?

આખરે ભૂધર મેરાઈ પોતે જ આગળ આવ્યા ને રમઝુને રીતસરનો હડસેલો મારીને જ સંભળાવ્યું :
“ હવે હાલની ઝટ , હાલની , આમ ડગલે ને પગલે દાદ લેવા ઊભો રહીશ તો કે’દી પાદરે પોગાડીશ ! ”

મેરાઈના હડસેલા સાથે ઉગ્ર અવાજે ઉશ્કેરાયેલાં વેણ કાને પડ્યાં ત્યારે જ મીરને ભાન થયું કે હું અત્યારે ઊભી બજાર બાંધીને ઊભો છું ને મારે તો હજી જાનને ઝાંપા સુધી દોરી જવાની છે. #અમર_કથાઓ

રમઝુ યંત્રવત્ આગળ તો વધ્યો , પણ એનું દિમાગ અને દિલ પણ બરોબર બે દાયકા જેટલું જાણે કે પાછળ હટી ગયું .
વીસ વરસ પહેલાં આવા જ એક નમતા બપોરે રમઝુ મીરે પોતાની જ પુત્રી સકીનાને સાસરિયે વળાવી હતી . હૃદયમાં ઊંડ – ઊંડે ખૂંપેલું દર્દ સળવળે ને જેવો વેદનાનો ચિત્કાર નીકળે એવો જ મૂંગો ચિત્કાર આ જૂનાં સ્મરણોના સળવળાટે મીરના હૃદયમાં ઊઠ્યો .

અને આપોઆપ એની શરણાઈનો સૂર બદલાઈ ગયો . અડાણાનો ઉન્માદ અને ઉમંગ ઓસરી ગયો . એને સ્થાને હવે કોરાયેલાં કાળજાનું દર્દ વહેવા લાગ્યું . એકાએક પલટાયેલો આ તાનપલટો શ્રોતાઓ સમજી ન શક્યા , પણ આ નવા સૂરની અસરમાં આવતાં એમને વાર ન લાગી . આકાશમાં પૂર્ણેન્દુ પ્રકાશ્યો હોય , પૃથ્વી પર સ્નિગ્ધતળ કૌમુદી રેલાતી હોય અને એમાં એકાએક કાળી વાદળી આવી ચડતાં ચોગરદમ ધિક્કારના ઓળા ઊતરી રહે અને આખા વાતાવરણમાં એક ઊંડી ઉદાસી ફેલાઈ જાય એવી જ અસર અત્યારે ઊઘલતી જાનમાં વરતાઈ રહી .
ઘડી વાર પહેલાં આનંદમાં ગુલતાન એવા એ જાનૈયાઓ સાવ મૂંગા થઈ ગયા . ગીત ગાતી સુહાગણોએ પણ જાણે કે શરણાઈની અસર તળે જ વધારે કરુણ વિદાય – ગીતો ગાવા માંડ્યાં હતાં :

   “ આછલાં કંકુ ઘોળ રે લાડી 
             આછલી પિયા કઢાવું .... 
     તારા બાપનાં ઝૂંપડાં મેલ્ય હો લાડી , 
             તળશીભાઈની મેડિયું દેખાડું ... ”

….. રમઝુ ડોસો એની શરણાઈ વગાડવામાં અને પોતાના દિલમાં ભારેલી વેદના વ્યક્ત કરવામાં જ ગુલતાન હતો , છતાં આ ગીતોમાં ગવાતી વેદનાનાં વસમાં વેણ એના કાને અથડાઈ જતાં હતાં ને આપમેળે જ હૃદયસોંસરાં ઊતરી જતાં હતાં . પરિણામે એના સૂરમાં બમણું દર્દ ઘૂંટાતું હતું .

અત્યારે ગવરીના પિતા ભૂધર મેરાઈ પુત્રીની વિદાયને કારણે વિષાદ અનુભવી રહ્યા હતા , પણ એથીય અદકો વિષાદ રમઝુ મીરના હૃદય પર છવાયો હતો . દિશાશૂન્ય . એ કેવળ આદતને જોરે એક્કેક દૃશ્ય એની ઝામર – મોતિયા વડે ઝંખવાતી આંખ આગળ તાદેશ થતું હતું .

ભરજુવાનીમાં ઘરભંગ થયેલા રમઝુને બે વરસની માવિહોણી બાળકીની માતા થવું પડેલું . ઓઝત નદીને હેઠવાસને આરે રમઝુએ બાળકી સકીનાનાં બાળોતિયાં ધોયેલાં . દૃશ્યની સાહેદી આપી શકે એવાં ઘણાં ડોસાંડગરાં તો ગામમાં હજી હયાત હતાં . રમઝુને આ દુનિયામાં બે જ પાત્રો જોડે દિલ્લગી બંધાઈ ગઈ હતી : એક તો કુટુંબમાં પેઢી – દર – પેઢી વારસામાં મળતી આવેલી શરણાઈ અને બીજી મૃત પત્નીના સંભારણારૂપે સાંપડેલી સૂરજમુખીના ફૂલ જેવી સકીના . તેથી જ એણે પોતાનાં દિલ – દુનિયામાં ત્રીજા કોઈ પાત્રને પ્રવેશ કરવા નહોતો દીધો .

કોમના માણસોએ ફરી નિકાહ પઢવાનો બહુ – બહુ આગ્રહ કરવા છતાં જુવાન મીર પોતાના નિર્ણયમાં મક્કમ રહ્યો હતો .

રમઝુએ સકીનાને સગી મા કરતાંય સવાયા હેતથી ઉછેરીને મોટી કરેલી . સકીનાના લાડકોડ તો લોકવાયકા સમાં થઈ પડેલાં . માતા તેમ જ પિતાના બેવડા વાત્સલ્યથી રમઝુ પુત્રીનાં લાલનપાલન કરતો હતો . પોતે કોઈ વાર સૂકો રોટલો ખાઈને ચલાવી લે , પણ પુત્રીને તો પકવાન જ જમાડે . પોતે ફાટ્યાંતૂટ્યાં કપડાં પર સો થીંગડાં મારે પણ સકીનાને તો ફૂલફટાક બનાવીને જ બહાર કાઢે . ન – માઈ પુત્રીને જરા પણ ઓછું ન આવે એની તકેદારી રાખવા માટે રમઝુ એને અછોઅછો વાનાં કરતો .

સકીના કાખમાં બેસવા જેવડી હતી ત્યાં સુધી તો રમઝુ એને ચોવીસે કલાક પોતાની સાથે જ ફેરવતો . કોઈના સામૈયાંમાં શરણાઈ વગાડવા જવાનું હોય તોપણ સકીના એની કોખમાં જ બેઠી હોય અથવા તો પિતાના ગળામાં હાથ પરોવી પીઠ પર બાઝી પડી હોય . રમઝુ વરઘોડામાં શરણાઈ વગાડતો હોય કે ફૂલેકામાં ફરતો હોય ત્યારે એની પીઠ પર , વાંદરીને પેટે વળગેલાં બચોળિયાની જેમ વળગી રહેલી આ બાળકીનું સુભગ દૃશ્ય તો વરસો સુધી આ ગામમાં સુપરિચિત થઈ પડેલું .

સાચી વાત તો એ હતી કે શરણાઈ તેમ જ સકીના બંને આ વિધુર આદમીની જિંદગીમાં તાણાવાણાની જેમ વણાઈ ગયાં હતાં . શરણાઈ અને સકીનાની હાજરીમાં રમઝુ પોતાને આ દુનિયાનો શહેનશાહ સમજતો . ઘણીય વાર નમતી સંધ્યાએ પોતાના કૂબાના આંગણામાં બેઠો – બેઠો રમઝુ કેવળ મોજ ખાતર શરણાઈમાંથી સૂર છેડતો સકીનાને રીઝવતો . બાળકી ગેલમાં આવીને કાલું – કાલું બોલવા લાગતી . એના કાલાઘેલા બોલમાં રમઝુ મૃત પત્નીની પ્રેમ – પ્રચુર વાણી સાંભળી રહેતો .

આ રીતે શરણાઈ રમઝુ મીર માટે કેવળ રોટલો રળવાનું જ સાધન નહોતું , વિદેહી જીવન – સંગાથિની સાથે સાંનિધ્ય અનુભવવાનું , એના જીવનબીન સાથે એકસૂર એકતાલ એકરસ બનવા જીવતું જાગતું વાદ્ય હતું . તેથી જ તો પત્નીની કબર પર ફૂલ ચડાવવા જતો ત્યાં ઓટા પર મરવાના ફૂલ – છોડની મહેંક માણતો – માણતો એ શરણાઈના સૂર વહાવતો હતો ને !

રમઝુની આ વિચિત્ર લાગતી ખાસિયત ગામ આખામાં ચર્ચાનો વિષય બની ચૂકેલી , વ્યવહારડાહ્યાં લોકો આ ગરીબ માણસની આવી ધૂનને ગાંડપણમાં ખપાવતાં પણ મનસ્વી મીરને આવા અભિપ્રાયોની ક્યાં પડી હતી ? એ તો સપનાંને સહારે જિંદગી જીવતો હતો , ને શરણાઈ વડે એ સપનાં સાચાં પાડતો હતો .

પાંપણમાં પુરાયેલા સુમધુર સ્વપ્ન સમી સકીનાને પણ રમઝુએ એક દિવસ સાસરે વળાવવી પડી હતી અને તે દિવસે એણે પારાવાર દુઃખ અનુભવ્યું હતું .

અત્યારે એનાં પગલાં ગામઝાંપાની દિશામાં પડતાં હતાં , પણ એના મનનું માંકડું તો અતીતની યાત્રાએ ઉપડી ગયું હતું . પ્રસંગોની પરકમ્મા કરતું – કરતું એ વારેવારે પુત્રીવિદાયના આ પ્રસંગ પર આવીને અટકતું હતું . પુત્રીવિદાયનો એ પ્રસંગ તાજો થતાં ડોસાનું વત્સલ હૃદય વલોવાઈ જતું હતું અને એ વલોપાત શરણાઈના સૂર વાટે વ્યક્ત થઈ જતો હતો . #અમર_કથાઓ

અત્યારે પોતે ખોબા ખારેકની લાલચે શરણાઈ વગાડવા આવ્યો હતો એ વાત જ રમઝુ વીસરી ગયો ; સાસરિયે સોંઢી રહેલી કન્યા ભૂધર મેરાઈની ગવરી છે એ હકીકત પણ એ ભૂલી ગયો ;
અત્યારે તો પોતાની સગી દીકરી સકીનાને વિદાય અપાય છે એમ સમજીને શરણાઈમાં એ હૃદયની સઘળી વ્યથા રેડી રહ્યો હતો . તેથી જ તો , જાન ઝાંપે પહોંચતાં સુધીમાં તો રમઝુના દર્દનાક સૂરોએ આખું વાતાવરણ ભારઝલું બનાવી મૂક્યું હતું .

આનું કારણ એ હતું કે સકીનાનું સંભારણું રમઝુ માટે જરાય સુખદ ન હતું . ડોસાના કાળજામાં વિસ્મરણની રાખ તળે સકીનાના નામનો ધગધગતો અંગારો ભરેલો પડ્યો હતો . આવે પ્રસંગે એ રાખનું આવરણ દૂર થતાં ડોસાની ભીતરમાં ભડકા ઊઠતા , કારણ એ હતું કે સકીનાને સાસરિયે મોકલ્યા પછી આઠમે દિવસે જ એના ભેદી મૃત્યુના વાવડ આવેલા .
એ મૃત્યુનો ભેદ રમઝુ પણ ઉકેલી શકેલો નહિ . સકીનાના અકળ મૃત્યુથી ડોસાએ પુત્રી તેમ જ પત્ની બંનેના દેહવિલયનો બમણો વિયોગ અનુભવેલો . દિવસો સુધી તો એ અવાક્ થઈ ગયેલો . એની ચિત્તભ્રમ જેવી દશા જોઈને લોકો કહેતા કે ડોસાની ડાગળી ચસકી ગઈ છે .

તેથી જ તો પાદરમાં પહોંચ્યા પછી રમઝુએ શરણાઈની તાન ઉપર આમથી તેમ ચાલવા માંડ્યું ત્યારે લોકોએ એને ગાંડામાં ગણી કાઢ્યો ને !

પીપળા હેઠે ગાડું થોભ્યુ . ગવરીને સરખી સમોવડી સહિયરો એક પછી એક વિદાય આપવા આવી . સહુ બહેનપણીઓ ગવરીની નજીક જઈ , ગોઠિયણના કાનમાં ધીમી ગોષ્ઠિ કરીને આંસુભરી આંખે પાછી આવતી હતી . ઘરચોળાના ઘૂઘટાની આડશે રડી રડીને ગવરીની આંખો લાલ હીંગળા જેવી થઈ ગઈ હતી , એ તો અત્યારે જ ખબર પડી . હીબકતી પુત્રીને જોઈને માતાનું હૃદય હાથ ન રહ્યું . સાથે આણેલી ટબૂડીમાંથી ગવરીને બે ઘૂંટડા પાણી પાઈને તેઓ કોચવાતા હૃદયે દૂર ચાલ્યાં ગયાં . પણ એમની પાંપણ પર આવીને અટકેલાં આંસુ રમઝુની નજર બહાર નહોતાં રહ્યાં . લાગણીના આવેશમાં માતા જે ભાવ વાચા દ્વારા વ્યક્ત નહોતી કરી શકતી એની અભિવ્યક્તિ રમઝુ પોતાના સૂર વાટે કરી રહ્યો .

આમ તો પાદરનો આ પીપળો અને ચબૂતરો ગામની સેંકડો કન્યાઓની વિદાયના સાક્ષી બની ચૂક્યા હતા .
રમઝુ પોતે પણ આવા અસંખ્ય વિદાય પ્રસંગોએ શરણાઈ વગાડીને સાટામાં રૂપિયો – રોડો મહેનતાણું મેળવી ચૂક્યો હતો . પણ આજની વાત અનોખી હતી . આજનું વળામણું વિશિષ્ટ હતું . આજનો વિદાયપ્રસંગ સાવ વિલક્ષણ હતો . આજે , દર્દનાક શરણાઈ વગાડનાર માણસ અવસ્થાને આરે પહોંચેલો ખખડી ગયેલો રમઝુ મીર ન હતો , પણ વીસ વરસ પહેલાં સકીનાને વિદાય આપનાર પુત્રીનો પિતા હતો . #અમર_કથાઓ

તેથી જ તો તળશીવેવાઈએ પાવલાથી માંડીને બાધા રૂપિયા જેવડી મોટી રકમની ત્રણ ત્રણ વાર દાદ આપવા છતાં રમઝુ શરણાઈ બંધ કરીને પાદરમાંથી પાછો ફર્યો નહિ ને !

કન્યાપક્ષ તરફથી કારુણ્યની પરાકાષ્ઠા સમું વિદાયગીત ઊપડ્યું હતું :

    "દાદાને આંગણે આંબલો 
          આંબલો ધીરગંભીર જો .... 
     એક રે પાંદડું અમે તોડિયું 
          દાદા ગાળ મા દેજો જોઃ 
     અમે રે લીલુડા વનની ચરકલડી ... "

માત્ર ગવરી નહિ , ગવરીની ગોઠિયણો જ નહિ , કન્યાનાં આપ્તજનો જ નહિ પણ સીમાડાનું સમગ્ર વાતાવરણ જાણે કે ડૂસકાં ભરતું લાગ્યું અને મીરની શરણાઈએ આ શોકમગ્ન વાતાવરણ સાથે અજબ સમવેત સાધ્યો . એના સૂરમાં ઘૂંટાતું દર્દ વાતાવરણની ગમગીનીને દ્વિગુણિત બનાવી ગયું . રમઝુ ચગ્યો હતો . એની શરણાઈ ચગી હતી . પોતાના ચિરાયેલા દિલની વેદનાને ચગાવવામાં પણ ડોસો ચેન અનુભવતો હતો .

પણ કન્યાને લઈને ઝટપટ ઘરભેગા થઈ જવાની ઉતાવળમાં વરરાજા તેમ જ વરના બાપ તળશીવેવાઈ તલપાપડ થઈ રહ્યા હતા . પાદરના મોકળા પટમાં મોકળે મને સૂરો રેલાવી રહેલા મીરને જોઈને વેવાઈની અકળામણ વધતી જતી હતી .

આખરે એમણે ભૂધર મેરાઈ સમક્ષ એ અકળામણ વ્યક્ત કરી પણ ખરી ; “ તમારો મીર તો ભાર્યે લાલચુ લાગે છે ! આટલી દાદ દીધી તોય હજી ધરવ નથી થાતો , અમારે તો અહીં સીમાડે જ સૂરજ આથમી જાશે એમ લાગે છે … ”

વેવાઈની ફરિયાદ સાંભળીને તુરત ભૂધર મેરાઈ , જાનનો મારગ રોકીને ઊભેલા મીર પાસે જઈ પહોંચ્યા અને મોટે સાદે સંભળાવ્યું : “ એલા ડોસલા , આવો ભૂખાવળો ક્યાંથી થ્યો ? આટલી બધી દાદ દીધી તોય હજી તને ધરવ નથી ? આટલાં પાવલાં પડ્યાં તોય હજી હાંઉ નથી કે’તો ? ” #અમર_કથાઓ

પણ રમઝુ તો પોતાની શરણાઈના સૂર સિવાય બીજું કાંઈ સાંભળે એમ ક્યાં હતો ? કંટાળીને ભૂધર મેરાઈએ વેવાઈને કહ્યું : ડોસાની ડગળી જરાક ચસકી ગયેલ છે , દુખિયો જીવ છે ને એમાં પાછી પાકી અવસ્થા થઈ એટલે કળ – વકળનું ભાન નથી રિયું . ”

“એને ભલે કળ – વકળનું ભાન ન હોય , પણ અમારે અસૂરું થઈ જાશે એનું શું ? ” તળશીવેવાઈએ તીખે અવાજે કહ્યું : “ એક તો બીકાળો મારગ ને ભેગા કરજોખમ .. ”

હવે ભૂધર મેરાઈનો મિજાજ હાથથી ગયો . એમણે દાદ પેટે જમીન પર ફેંકાવેલા સિક્કા વીણીને પરાણે મીરની મુઠ્ઠીમાં પકડાવ્યા ને પછી એને હડસેલો મારીને કહ્યું : “ એલા લઘરા , હવે તો મારગ મોકળો કરીને ઘરભેગો થા ? હજી તો તારે કેટલાક રૂપિયા ઓકવવા છે ? કે પછી મીઠાં ઝાડનાં મૂળ ખાવાં છે , બાવા માગણ !

ભૂધર મેરાઈના હડસેલાથી મીર હાલ્યો તો ખરો , પણ પોતાના ઘરને – ગામને મારગે નહિ , સીમને મારગ , સણોસરાને કેડે .

“આ તો હજી સગડ નથી મલતો . ” તળશીવેવાઈ કંટાળીને બોલ્યા : “ આ તો અમારી મોર્ય વે’તો થ્યો …. ”

“ મર થાતો , ” સીમને મારગે સામે ચાલતા રમઝુને જોઈને ભૂધર મેરાઈએ કહ્યું : “ થાકશે એટલે એની મેળે પાછો આવતો રહેશે . ”
અને પછી વેવાઈને છેલ્લી સૂચના તરીકે ઉમેર્યું : “ હવે ખબરદાર , એને રાતું કાવડિયું પણ આપ્યું છે તો ! તમે પહેલેથી જ છૂટે હાથે દાદ દેવા માંડી એમાં ડોસો સોનાનાં ઝાડ ભાળી ગયો , પણ હવે ભૂંગળું ફૂંકીફૂંકીને મરી જાય તોય સામું જોશો મા.”

અને પછી બંને વેવાઈઓ ભાવે કરીને ભેટ્યા અને જાન સણોસરાના કેડે ચઢી .

રમઝુ હજી પણ ધૂનમાં ને ધૂનમાં જાનની મોખરે ચાલ્યા જ કરતો હતો . પાછળ પાદરમાં ઊભેલા લોકો આ ગાંડા માણસની હાંસી ઉડાવતાં હતાં . પુત્રી વળાવીને કુટુંબીઓ ભારે હૈયે ઘર તરફ પાછાં ફરતાં હતાં , ત્યારે સ્ત્રીઓએ છેલ્લું ગીત ઉપાડ્યું હતું :

   “ એક આવ્યો’તો પરદેશી પોપટો
    ....  બે'ની રમતાં'તાં માંડવા હેઠ .. 
     ..........ધુતારો ધૂતી ગયો ... ”

ધૂનમાં ને ધૂનમાં મોટાં – મોટાં ડગ ભરતા રમઝુને કાને આ ગીતનાં વેણ આછો – પાતળાં અથડાતાં હતાં , પણ એને ખ્યાલ નહોતો કે પોતે કઈ દિશામાં આગળ વધી રહ્યો છે . પુત્રીવિયોગના દુ:ખદર્દમાં એ જાણે કે દિશાશૂન્ય થઈ ગયો હતો .

હવે તો જાનૈયાઓએ પણ મીરની મશ્કરી શરૂ કરી હતી : સાવ મગજમેટ થઈ ગયો લાગે છે ! ”

“ માગણ કીધાં એટલે હાંઉ …. આંગળી દેતાં પોંચાને જ વળગે . જીવને સંતોષ જ નહિ . ”

“ મર વગાડ્યા કરે એનું ભૂંગળું … હાલીહાલીને પગે પાણી ઊતરશે એટલે આફૂડો પાછો વળશે . ”

“ને ઠેઠ સણોસરા સુધી વગાડતો આવે તોય શું વાંધો છે ?
સામૈયામાં પણ આની જ શરણાઈ કામ આવશે . ગામના મીરને રૂપિયો ખટાવવો મટ્યો . ”

પણ રમઝુ સણોસરા સુધી ન ગયો . વચ્ચે કબ્રસ્તાન આવ્યું કે તુરત એના પગ થંભી ગયા . ધણમાંથી પાછું ફરેલું ઢોર ગમાણનો ખીલો સૂંઘીને ઊભું રહી જાય એમ કબ્રસ્તાનમાંથી આવતી મરવાના છોડની પરિચિત સોડમ નાકમાં જતાં જ મીર ખચકાઈને ઊભો રહી ગયો . પાછળ વરકન્યાને લઈને ગાડું આવતું હતું અને એની પાછળ જુવાન જાનૈયાઓની ઠીઠિયાઠોરી સંભળાતી હતી .

રમઝુની આંખ સામે , સાસરે સોંઢતી ગવરી નહિ , પણ સકીના પસાર થઈ રહી . તુરત એનો હાથ ગજવા તરફ વળ્યો . પાદરમાં ભૂધર મેરાઈએ ધૂળમાંથી ઉસરડો કરીને પરાણે ગજવામાં નખાવેલા પૈસા હાથ આવ્યા . જોયું તો સાચે જ દોથો ભરાય એટલા દાદમાં મળી ચૂક્યા જણાયા .

રાંક રમઝુ તો રાજીરાજી થઈ ગયો . હરખભર્યો એ ગાડા નજીક ગયો ને બોલ્યો “ લે ગગી , આ કાપડાના કરીને આપું છું . ”

અને હજી તો આ રકમનો સ્વીકાર કરે કે અસ્વીકાર થાય એ પહેલાં તો ઊતરતી સંધ્યાનો ઉજાસમાં રમઝુ કબ્રસ્તાનમાં દાખલ થઈ ગયો .
એની એક આંખ સામે ગવરીનું કાપડું ને બીજી આંખ સામે સકીનાનું કફન તરવરી રહ્યું .

આ ચસકેલ માણસના આ વિચિત્ર વર્તાવ બદલ જાનૈયાઓ ફરી વાર ચેષ્ટા કરતા આગળ વધ્યા .

દિવસને આથમતે અજવાળે રમઝુએ મૃત પત્નીની કબર પાસે બેસીને સરસ સુરાવટ છેડી . એમાં મિલન અને વિયોગના મિશ્ર ભાવોની ગંગા – જમના ગૂંથાઈ ગઈ . પવનની પાંખે ચડીને એ સૂર મોડેમોડે સુધી ગામમાં તેમ જ સીમમાં સંભળાતા રહ્યા અને અનેક મિલનોત્સુક તેમ જ વિયોગી આત્માઓ આ સુરાવટમાંથી એકસરખી શાંતિ અનુભવતા રહ્યા .

પણ કમનસીબે રમઝની શરણાઈની આ છેલ્લી સુરાવટ હતી . એ પછી એ શરણાઈ કે સૂર ગામલોકોને કદી સાંભળવા મળ્યા જ નહિ.

✍ ચુનિલાલ મડિયા